बोरॉनपरिवारकेभौतिकगुण
- बोरॉनकालेरंगकाअत्यधिककठोरपदार्थहैजोकिअधातुहोताहै।इसमेंअपररूपताकागुणपायाजाताहैतथाइसकीविद्युतचालकताबहुतकमहोतीहै।
- एलुमिनियमरजतजैसीश्वेत, चमकीलीधातुहैजिसकीतननसामर्थ्यवैद्युतएवंऊष्माचालकताउच्चहोतीहै।वर्गकेअन्यतत्त्वोंकीचालकताभीउच्चहोतीहैतथायेमुलायमठोसधातुहोतेहैं।
- घनत्व- समूह 13 मेंतत्वोंकाघनत्ववर्गमेंऊपर- नीचेजानेपरबढ़ताहैक्योंकिआयतनकीतुलनामेंद्रव्यमानमेंवृद्धिअधिकहोतीहै।
- गलनांकतथाक्वथनांक-प्रबलक्रिस्टलीयजालकसंरचनाकेकारणबोरॉनकागलनांकअसाधारणरूपसेउच्चहोताहै।
B से Ga तकगलनांकमेंकमीहोतीहैइसकेपश्चात्वृद्धिहोतीहै, लेकिनक्वथनांककेमानवर्गमेंनियमितरूपसेकमहोतेजातेहैं।
गलनांक B >>> Al >> Ga < In < TI
क्वथनांक B > Al > Ga > In > TI
- धात्विकगुणयाविद्युतधनीगुण-B से Al तकधात्विकगुणबढ़ताहै, इसकेपश्चात Tl तकधात्विकगुणमेंकमीहोतीहै।क्योंकि Al काआकार B सेअधिकहोताहैअतःइसकीइलेक्ट्रॉनत्यागनेकीप्रवृत्तिअधिकहोतीहै।
बोरॉन परिवार के रासायनिक गुण
ऑक्सीकरणअवस्था
बोरॉनकेछोटेआकारकेकारणइसकीप्रथमतीनआयननएन्थैल्पियोंकायोगबहुतअधिकहोताहै।अतःयह +3 ऑक्सीकरणअवस्था (B+3) नहींदर्शाताहैतथासहसंयोजीयौगिकबनाताहै
ऐलुमिनियमकीप्रथमतीनआयननएन्थैल्पियोंकायोगकमहोनेकेकारणयहआसानीसे Al3+ आयनबनालेताहै।
Ga, In तथा Tl भी +3 ऑक्सीकरणअवस्थादर्शातेहैंतथाइसकेसाथहीये +1 अवस्थाभीदर्शातेहैंतथावर्गमेंनीचेजानेपरभारीतत्वोंमें +1 अवस्थाकास्थायित्वबढ़ताजाताहै , इसकाकारणअक्रिययुग्मप्रभावहै। d तथाकक्षकोंकेदुर्बलपरिरक्षणप्रभावकेकारणबढ़ाहुआनाभिकीयआवेश ns इलेक्ट्रॉनोंकोप्रबलतासेआकर्षितकरताहैजिससेकक्षककाइलेक्ट्रॉनयुग्मनिष्क्रियहोजाताहै, इसेअक्रिययुग्मप्रभावकहतेहैं।
Tl में +1 ऑक्सीकरणअवस्थाअधिकस्थायीहोतीहै।जबकि Tl3+प्रबलऑक्सीकारकहोताहैअर्थात्इसमेंइलेक्ट्रॉनग्रहणकरके +1 अवस्थामेंजानेकीप्रवृत्तिहोतीहै।
NOTE – +1 क्सीकरणअवस्थावालेयौगिकोंकीआयनिकप्रकृति, +3 ऑक्सीकरणअवस्थावालेयौगिकोंकीतुलनामेंअधिकहोतीहै।
रासायनिकअभिक्रियाशीलताकीप्रवृत्ति
- वर्ग 13 केतत्वोंकीत्रिसंयोजीअवस्थामेंकेन्द्रीयपरमाणुकेचारोंओर 6 इलेक्ट्रॉनहोतेहैंअतःयेइलेक्ट्रॉनन्यूनयौगिकहोतेहैं।जैसे BF3, BCl3, इत्यादिमें B परइलेक्ट्रॉनकीकमीकेकारणयेलूइसअम्लकीभाँतिव्यवहारकरतेहैं।अतःयेअमोनियासेएकएकाकीइलेक्ट्रॉनयुग्मग्रहणकरउपसहसंयोजकयौगिकबनातेहैं।
- वर्गमेंऊपरसेनीचेजानेपरआकारमेंवृद्धिहोनेकेकारणइलेक्ट्रॉनयुग्मग्रहणकरनेकीप्रवृत्तिकमहोतीहै, अतःलूइसअम्लगुणभीकमहोताजाताहै।
- AlCl3मेंद्विलकबनानेकीप्रवृत्तिहोतीहै।अतःयह Al2Cl6, केरूपमेंपायाजाताहै।लेकिन B केछोटेआकारकेकारण BCl3 द्विलकनहींबनाताहै।
वायुकेप्रतिअभिक्रियाशीलता :- अक्रिस्टलीय B तथा Al कोवायुकेसाथगर्मकरनेपरये O2 सेक्रियाकरकेक्रमश : B2O3 तथा Al2O3 बनातेहैं।इसीप्रकारवर्गकेअन्यतत्वभीवायुकीऑक्सीजनकेसाथक्रियाकरके E2O3 प्रकारकेऑक्साइडबनातेहैं
2E (s) + 3O2 (g) →वायु→ 2E2O3
13 वेंवर्गकेसभीतत्वउच्चतापपरनाइट्रोजनकेसाथक्रियाकरकेनाइट्राइडबनातेहैं
2E (s) + N2 (g) → 2EN (s)
अम्लोंतथाक्षारोंकेप्रतिअभिक्रियाशीलता :-बोरॉनकीअम्लतथाक्षारकेसाथकोईक्रियानहींहोतीहैपरन्तुऐलुमिनियमखनिजअम्लोंतथाजलीयक्षारोंसेक्रियाकरकेउनमेंघुलजाताहै, अतःयहउभयधर्मीहोताहै।यहतनु HCI सेक्रियाकरकेहाइड्रोजनउत्सर्जितकरताहै।
2Al (s) + 6HCl (aq) → 2Al3++ (aq) + 6Cl– (aq) + 3H2
सान्द्रनाइट्रिकअम्ल , ऐलुमिनियमकीसतहपरऑक्साइडकीपरतबनाकरउसेनिष्क्रियबनादेताहै।बोरॉनकीतनु H2SO4 केसाथकोईक्रियानहींहोतीलेकिनऐलुमिनियमतनु H2SO4 सेक्रियाकरकेहाइड्रोजनगैसमुक्तकरताहै।
2Al (s) + 3H2SO4 (aq)तनु→ Al2(SO4)3 (aq) + 3H2 (g)
हैलोजनोंकेप्रतिअभिक्रियाशीलता:- वर्ग 13 केसभीतत्वहैलोजनसेक्रियाकरकेट्राइहैलाइडबनातेहैंलेकिन Tl, TlI3, नहींबनताहै, जबकियह TlX प्रकारकेहैलाइडबनाताहै।
2E (s) + 3X2 (g) → 2EX3 (s) (X = F, Cl, Br, I)